آثار ذکر خداذکر در لغت به معنای یادکردن، گفتن، بیان کردن، یادآوری، به زبان جاری کردن در مقابل صمت و در اصطلاح ياد كردن زبانى و قلبى خداوند است. یاد خدابودن آثاری را هم به دنبال خود دارد که به آثار ذکر خدا مشهور هست. مراتب ذکر عبارتند از: لفظی، معنوی، قلبی و حضوری. رعایت احکام الهی، بصیرت، ایمنی از نفاق، ثواب ویژه، توجه خداوند به انسان ذاکر از آثار ذکر خداوند به شمار می‌آید. ۱ - جایگاه بحثاز جمله مباحثی که در آموزه‌های دینی، مورد توجه قرار گرفته و حفظ و مراقبت از آن، به همگان توصیه شده است، «ذکر» و یاد خدای متعال در تمام مراحل زندگی است، بدون این که به زمان، مکان و شرایط خاصی، محدود و منحصر شده باشد. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: »«هر چیزی حدی دارد که در آن جا به پایان می رسد مگر یاد خدا که حدی پایان‌پذیر ندارد. خداوند (عزوجل) فرایض را واجب کرد و هر که آن‌ها را به جای آورد، همان حد آن‌هاست... مگر ذکر، که خدای (عزوجل) به اندک آن، رضایت نداده و حدی که در آنجا، پایان پذیرد، برایش قرار نداده است، سپس این آیه را تلاوت کرد: ای کسانی که ایمان آورده‌اید خدا را، بسیار یاد کنید و بامدادان و شامگاهان او را تسبیح گویید.» در حدیث دیگری امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «فاکثروا ذکرالله ما استطعتم فی کل ساعه من ساعات اللیل و النهار فان الله امر بکثره الذکر له؛ تا آن جا که می توانید در تمام لحظات و ساعات شب و روز، خدا را بسیار یاد کنید زیرا خداوند به بسیار یاد کردن خود فرمان داده است.» ۲ - معنی لغوی و اصطلاحیاهل لغت در تعریف ذکر گفته‌اند: «الذکر جری الشی علی لسانک؛ ذکر جاری کردن چیزی بر زبان است». راغب اصفهانی ذکر را به دو نوع لفظی و قلبی، تقسیم کرده، می‌گوید: ذکر لفظی و قلبی، همان‌گونه که به تنهایی و جدای از هم، امکان وقوع دارد، به صورت هم‌زمان نیز ممکن است محقق شود؛ به گونه‌ای که قلب و باطن انسان ذاکر، در حین جاری کردن الفاظ و کلمات، معانی و پیام الفاظ و اذکار را نیز به خوبی دریافت نموده متوجه شود. در واقع، ذکر خدا به معنای «خدابینی» و توجه به قدرت مطلق اوست که همه جا حاضر و ناظر بوده و عالم هستی با تمام وسعت و گستردگی آن، از بزرگترین کهکشان‌ها تا کوچک‌ترین موجودات ذره‌بینی، تحت سیطره و قدرت او قرار دارند. هرگاه یاد چنین قدرت با عظمت، بر زبان، جاری شده، درون و باطن انسان نیز آن را درک نماید، بدون شک، تأثیر شگرفی بر اعمال و رفتار انسان، خواهد داشت. چنانکه امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:... ذکر بدین معنی است که وقتی با چیزی، مواجه می‌شوی که خدای متعال به آن، امر کرده است، آن را انجام دهی و اگر نهی کرده از آن دوری نمایی.» ۳ - مراتب ذکرذکر، دارای مراتب مختلفی است که از ذکر لفظی شروع و تا انقطاع کامل و رسیدن به قرب حق، ادامه پیدا می کند. ۳.۱ - ذکر لفظیاولین مرتبه ذکر، ذکر لفظی است که انسان با تکرار الفاظ و اذکار مخصوصی، یاد و نام خدای متعال را بر زبان جاری نموده و در حین ذکر لفظی، زبان را از اعمال و گناهانی چون: غیبت، تهمت، دروغ و... باز می‌دارد و زمینه رسیدن به مراحل بالاتر را فراهم می‌سازد. ۳.۲ - ذکر معنویمرحله دوم، مرحله ذکر معنوی است؛ انسان ذاکر در این مرحله، علاوه بر جاری نمودن الفاظ، به معانی و مفاهیم بلند آن نیز توجه دارد. ۳.۳ - ذکر قلبیمرحله سوم، ذکر قلبی است. در این مرحله یاد و نام خدای قادر مطلق، از کانون قلب انسان ذاکر، جریان و سریان پیدا نموده، روح و روان او را صیقل می‌دهد. ۳.۴ - ذکر حضوریمرحله چهارم که عالی‌ترین مرحله ذکر به شمار می‌رود آن است که بندگان خاص خداوند در تمام لحظات زندگی، اعمال، رفتار، گفتار و افکار و خویش را در محضر حق تعالی، احساس می‌کنند؛ به گونه‌ای که لحظه‌ای غفلت از خدا را گناه می‌دانند. در چنین حالتی، انسان ذاکر، تمام وجودش را از عشق به حق لبریز و خود را به منبع انوار الهی، متصل می‌بیند و امور مادی و غیرخدایی را به کلی فراموش می‌کنند. ۴ - آثار ذکر خداذکر و یاد خدای متعال در صورتی که تداوم پیدا کرده و از حوزه و دائره لفظ، عبور و با روح و روان انسان، عجین شود، آثار گران‌بهایی را، به دنبال خواهد داشت که به صورت اجمال مرور می‌شود: ۴.۱ - رعایت احکام الهیاولین اثری که یاد خدای متعال، به همراه دارد، تقید و پایبندی انسان ذاکر، نسبت به دستورات الهی و رعایت حلال و حرام خداوند است. در واقع، ذکر خدای متعال، باعث می‌شود انسان، نعمت‌های الهی و اجر و پاداشی را که به بندگان صالح و درستکار، وعده داده شده، به یاد آورد و برای رسیدن به آن، تلاش مضاعف نموده، و پذیرش مشکلات بندگی، برایش آسان شود. از سوی دیگر به واسطه تقویت ایمان، اراده ذاکر در جهت رعایت احکام و دستورات الهی، برای نجات و رهایی از [عذاب] و آتش جهنم که برای انسان های متخلف، وعده داده شده، قوی‌تر خواهد شد؛ لذا قرآن می‌فرماید: «مؤمنان کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دل‌هایشان، ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آن‌ها خوانده می‌شود، ایمانشان افزون‌تر می‌گردد.»در آیه دیگری می‌خوانیم: «آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده، تلاوت کن و نماز را بر پا‌دار که نماز (انسان را) از زشتی‌ها بازمی‌دارد و یاد خدا بزرگ‌تر است و خدا از آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.» امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «از جمله سخت‌ترین تکالیف الهی درباره بندگان، سه چیز است... سومی، یاد خدا است، منظور از یاد خدا این نیست که انسان، سبحان الله و الحمدلله را تکرار نماید، مقصود این است که شخص آن‌چنان باشد که تا با کار حرامی مواجه شد، یاد خدا که همواره در دلش هست، جلو او را بگیرد.» آن حضرت درباره آیه «و لذکر الله اکبر» نیز می‌فرمایند: «منظور به یاد خدا بودن در هنگام رو برو شدن با حلال و حرام خدا است». بنابراین اولین اثر یاد خدای متعال، تقید و پایبندی انسان ذاکر، نسبت به احکام الهی است، و هر قدر، یاد خدای متعال در ظاهر و باطن انسان از نظر کمیت و کیفیت، بیشتر و عمیق‌تر شود، تقید و پایبندی انسان در برابر قوانین الهی، بیشتر خواهد شد. ۴.۲ - بصیرتبصیرت و روشن‌بینی، اثر دیگری است که ذکر و یاد خدای متعال، به دنبال دارد. قرآن می‌فرماید: «پرهیزگاران، هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطانی شوند، به یاد خدا و پاداش و کیفر او می‌افتند و در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌شوند.» جمله «اذا هم مبصرون» اشاره به این حقیقت دارد که وسوسه‌های شیطانی، پرده بر دیده انسان می‌افکند؛ آن‌چنان که راه را از چاه، دوست را از دشمن و نیک را از بد، نمی‌شناسد، ولی یاد خدا به انسان بینایی و روشنایی می‌بخشد، قدرت شناخت واقعیت‌ها را به او می‌دهد، شناختی که نتیجه‌اش نجات از چنگال وسوسه‌هاست. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «علیک بذکر الله فانه نور القلوب؛ بر تو باد به ذکر خدا که آن روشنایی دل‌هاست». و در جمله دیگر می‌فرماید: «الذکر، جلاء البصایر و نور السرایر؛ یاد خدا، جلادهنده بینش‌ها و روشنایی درون‌هاست.» ۴.۳ - ایمنی از نفاقایمنی و سلامتی از نفاق، اثر دیگر از آثار ارزشمند یاد خدای متعال برای انسان ذاکر است. قرآن می‌فرماید: منافقان، خدا را فریب می‌دهند و حال آن که خدا فریبشان می‌دهد و چون به نماز برخیزند با اکراه و کاهلی برخیزند و برای خودنمایی و فریب، نماز می‌خوانند و جز اندک، خدا را یاد نکنند.» ذکر اندک منافقان، باعث دوری آنان از خدا و در نتیجه موجب فریب‌کاری و نیرنگ بازی آن‌ها با خدا و خلق خدا می‌شود. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «من اکثر من ذکر الله فقد بری من النفاق؛ هر کسی خدا را فراوان یاد کند؛ از نفاق به دور ماند.» امام علی (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «و خدای (عزوجل) را بسیار یاد کنید که آن بهترین یادهاست و از نفاق، مصون می‌دارد و از آتش نگه می‌دارد.» ۴.۴ - ثواب مخصوصاز جمله آثار ذکر حق و یاد خدا ثواب ویژه آن است؛ چرا که انسان ذاکر تا هنگامی که یاد خدا را در ظاهر و باطن رعایت کند، به منزله کسی است که مشغول نماز و انجام رکوع و سجود باشد. هم‌چنان‌که نماز هم به خاطر ذکر خدا اقامه می‌شود، خداوند می‌فرماید: «من الله هستم معبودی جز من نیست مرا بپرست و نماز را برای یاد من به پا دار.» رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «لاتزال مصلیا قانتا ما ذکرت الله قائما او قاعدا او فی سوقک او فی نادیک او حیثما کنت؛ مادام که به یاد خدا باشی، ایستاده یا نشسته، در بازار و یا در محفل صمیمی و یا هر کجا که باشی، پیوسته درحال نماز و قنوت هستی.» امام باقر (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «مؤمن تا زمانی که به یاد خدا باشد ایستاده و یا نشسته و یا خفته، پیوسته در حال نماز است خدای تعالی می‌فرماید: آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می‌کنند.» ۴.۵ - توجه خداوند به انسان ذاکریکی دیگر از آثار یاد خدای متعال، این است که توجه پروردگار جهان نسبت به بنده‌اش، بیشتر خواهد شد. به عبارت دیگر، هرگاه بنده‌ای، دائم الذکر بوده و یاد و نام خدای متعال را بر لب داشته باشد و همراه با ذکر لفظی، روح و روان و قلبش نیز با زبان همراه شود، خدای متعال نیز در مقابل، بنده‌اش را بیشتر مورد عنایت و توجه قرار داده و به یاد او خواهد افتاد؛ لذا در سوره بقره می‌خوانیم: «فاذکرونی اذکرکم؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.» از امام صادق (علیه‌السلام) از قول ذات باری تعالی نقل شده است که: «ای پسر آدم! در درون خود به یاد من باش تا من هم در جانم به یاد تو باشم. ای پسر آدم! در خلوت به یاد من باش تا در خلوت به یاد تو باشم. ای پسر آدم! در میان جمع مرا یاد کن تا تو را در میان جمع بهتر از جمع تو یاد کنم. هیچ بنده‌ای نیست که خدا را در بین مردم یاد کند، جز این که خداوند او را در جمع ملائک یاد خواهد کرد. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز می‌فرماید: «خدای تعالی فرمود: بنده‌ام! اگر مرا در تنهایی یاد کنی تو را در تنهایی یاد کنم و اگر در میان جماعتی، یادم کنی، تو را در میان جماعتی بهتر و فراوان‌تر از جمع تو، یاد کنم.» امام خمینی برای ذکر آثاری ذکر می‌کند از جمله: ۱- تهذیب اخلاق و اعمال: تذکر محبوب برای متوسطان و عامه، بهترین اصلاح‌کننده اخلاق و اعمال و ظاهر و باطن است و باعث صفای دل و تصفیه روح و رهایی از اسارت نفس می‌گردد و دل تجلی‌گاه حق می‌شود و حب دنیا را از دل بیرون می‌راند و همت انسان را واحد می‌سازد. به اعتقاد امام خمینی اگر انسان در همه احوال و حوادث به یاد خدا باشد و خود را در محضر او ببیند، از اموری که خلاف رضای اوست خودداری می‌کند و نفس را از سرکشی بازمی‌دارد. ۲- رفع حجاب‌ها برای اولیای الهی: با ذکر، حجاب‌های میان بنده و حق برداشته و درهای ملکوت و لطف در جهت حق به روی بنده گشوده می‌شود. [۲۸]
خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
۳- اطمینان نفس: آنچه انسان را از تزلزل بیرون می‌آورد و به اطمینان می‌رساند ذکر خداست وقتی اطمینان پیدا شد خطاب فادخلی فی عبادی شامل او می‌شود، در این صورت بنده اختصاص به حق پیدا می‌کند. ۴- بصیرت درونی: ذکر و یادآوری، سبب قوت بصیرت به واقعیت‌هایی که در جهان مادی و عالم غیب رخ می‌دهد می‌گردد، چنانکه تذکر اسما و صفات و یادآوری حق و جمال و جلال او سبب قوت بصیرت باطنی می‌گردد، تا آنجا که جلوه جمال حق در آیات او مشاهده و در تجلیات اسمائیه و صفاتیه شهود می‌کند در مقابل فراموشی و غفلت از حق تعالی سبب کدورت قلب و نفس و مسلط شدن شیطان بر انسان می‌گردد و گرفتاری‌ها و مصیبت‌هایی از ناحیه نفس اماره و شیطان بر انسان وارد می‌شود. به اعتقاد امام خمینی شیطان کاری جز غافل کردن انسان از ذکر خداوند ندارد و به واسطه دام‌های گوناگون و وعده‌های پوچ، انسان را از ذکر خداوند و رسیدن به مقصد بازمی‌دارد، بلکه هر امری که انسان را از یاد خداوند غافل کند حتی یاد بهشت درحقیقت شیطان است. [۳۳]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۵۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵ - عناوین مرتبط•آثار ذکر در روایات •ارزش ذکر •اعراض از ذکر خدا •ذکر کثیر• ۶ - پانویس۷ - منبع• پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، دانشنامه موضوعی قرآن، برگرفته از مقاله «آثار ذکر در زندگی انسان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۴/۲۰. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |